Cinsi inkişaf və ya pubertat dövrü, uşaqlıqdan yetkinliyə keçidin vacib və təbii bir mərhələsidir. Bu, bədənin çoxalma qabiliyyəti qazanması ilə nəticələnən bir sıra fiziki və hormonal dəyişiklikləri əhatə edən mürəkkəb bir prosesdir.
Hər bir valideyn və böyüməkdə olan qız uşağı üçün bu dövrün nə vaxt başlayacağı, hansı əlamətlərlə müşayiət olunacağı və prosesin necə irəliləyəcəyi maraqlıdır. Ən çox verilən suallardan biri də budur: Qızlarda cinsi inkişaf nə zaman başlayır?
Qızlarda cinsi inkişafın əlamətləri və mərhələləri
Qızlarda cinsi inkişaf birdən-birə baş vermir; bu, adətən bir neçə il davam edən və proqnozlaşdırıla bilən bir ardıcıllıqla irəliləyən bir prosesdir. Bu mərhələlər tibbdə “Tanner mərhələləri” olaraq təsnif edilir.
Süd Vəzilərinin İnkişafı (Telarxe): Qızlarda cinsi inkişafın ilk və ən bariz əlaməti süd vəzilərinin böyüməyə başlamasıdır. Bu, adətən 8-13 yaş arasında baş verir. Döş giləsinin altında kiçik, bərk və bəzən həssas bir düyünün əmələ gəlməsi ilə başlayır. Bu düyünlər bəzən bir döşdə digərindən daha tez əmələ gələ bilər, bu da tamamilə normaldır. Zamanla süd vəziləri böyüməyə və formalaşmağa davam edir.
Qasıq və Qoltuqaltı Tüklənmə (Pubarxe): Süd vəzilərinin inkişafından qısa müddət sonra və ya eyni vaxtda cinsiyyət orqanı ətrafında (qasıq nahiyəsində) və qoltuq altında tüklər görünməyə başlayır. Əvvəlcə bu tüklər nazik, seyrək və açıq rəngli olur, lakin zamanla daha tünd, qalın və qıvrım hala gəlir.
Sürətli Boy Artımı: Cinsi inkişaf dövründə qızlar sürətli boy artımı mərhələsindən keçirlər. Bu “sıçrayış” adətən süd vəzilərinin inkişafından təxminən bir il sonra başlayır və ilk menstruasiyadan (aybaşı) əvvəl pik nöqtəsinə çatır. Bu dövrdə bir qız ildə 8-10 sm-ə qədər uzana bilər. İlk aybaşı başladıqdan sonra boy artım sürəti əhəmiyyətli dərəcədə yavaşlayır və adətən 1-2 il ərzində dayanır.
Bədən Formasının Dəyişməsi: Estrogen hormonunun təsiri ilə bədəndə yağ paylanması dəyişir. Yağlar daha çox omba, bud və çanaq nahiyəsində toplanır, bu da bədənə daha qadınsayağı, “armudvari” bir forma verir. Bel daha incə görünməyə başlayır.
İlk Menstruasiya (Menarxe): İlk aybaşı cinsi inkişafın ən mühüm mərhələlərindən biri hesab olunur. Bu hadisə adətən süd vəzilərinin inkişafından 2-3 il sonra, təxminən 10-15 yaş aralığında baş verir (orta hesabla 12.5 yaş). İlk bir neçə il ərzində menstrual tsikllərin qeyri-müntəzəm olması normaldır. Bədənin hormonal sistemi tam tənzimlənənə qədər bəzən bir aybaşı digərindən 20 gün, bəzən isə 45 gün sonra baş verə bilər.
Dəri Dəyişiklikləri: Hormonal dəyişikliklər dəridəki yağ vəzilərini daha aktiv hala gətirir. Bu da dəridə yağlılığın artmasına, məsamələrin tıxanmasına və nəticədə sızanaqların (akne) yaranmasına səbəb ola bilər. Həmçinin, tərləmə artır və tər ifraz edən yeni vəzilərin (apokrin vəzilər) aktivləşməsi ilə bədən qoxusu yaranır.
Diaqnoz: İnkişaf normal gedirmi?
Əksər hallarda cinsi inkişaf problemsiz və normal bir şəkildə irəliləyir. Lakin bəzən inkişaf həddindən artıq tez (erkən cinsi inkişaf) və ya gec (gecikmiş cinsi inkişaf) başlaya bilər. Belə hallarda həkimə müraciət etmək vacibdir.
Erkən cinsi inkişaf: Əgər cinsi inkişaf əlamətləri (məsələn, süd vəzi böyüməsi) 8 yaşından əvvəl başlayırsa, bu, erkən cinsi inkişaf sayılır. Gecikmiş cinsi inkişaf: Əgər 13 yaşına qədər heç bir cinsi inkişaf əlaməti (xüsusilə süd vəzi inkişafı) başlamırsa və ya 15 yaşına qədər aybaşı başlamırsa, bu, gecikmiş cinsi inkişaf kimi qiymətləndirilir.
Həkim diaqnoz qoymaq üçün aşağıdakı müayinələrdən istifadə edə bilər:
Tibbi Tarixçə və Fiziki Müayinə: Həkim uşağın böyümə qrafikini nəzərdən keçirəcək, ailədəki digər fərdlərin cinsi inkişaf tarixçəsini soruşacaq və Tanner şkalasına uyğun olaraq cinsi inkişafın hansı mərhələdə olduğunu qiymətləndirəcək.
Sümük Yaşı Təyini: Sol əl və biləyin rentgen müayinəsi aparılır. Bu, uşağın skeletinin yetkinlik səviyyəsini (sümük yaşını) onun xronoloji yaşı ilə müqayisə etməyə imkan verir. Erkən cinsi inkişafda sümük yaşı adətən xronoloji yaşdan daha böyük olur.
Qan Analizləri: LH, FSH və estradiol kimi hormonların səviyyəsini yoxlamaq üçün qan analizləri təyin edilə bilər. Bəzən hipofiz vəzinin fəaliyyətini yoxlamaq üçün xüsusi stimulyasiya testləri (məsələn, GnRH stimulyasiya testi) tələb oluna bilər.
Müalicə və idarəetmə seçimləri
Normal cinsi inkişaf müalicə tələb etmir. Bu dövrdə əsas məqsəd valideynlərin və uşağın məlumatlandırılması, gigiyena qaydalarının öyrədilməsi və psixoloji dəstəyin təmin edilməsidir. Ancaq erkən və ya gecikmiş cinsi inkişaf hallarında tibbi müdaxilə lazım ola bilər.
Dərmanlar
Erkən Cinsi İnkişaf Üçün: Müalicənin əsas məqsədi cinsi inkişafı müvəqqəti olaraq dayandırmaqdır. Bu, uşağın boyunun qısa qalmasının qarşısını almaq və onu həmyaşıdları ilə eyni emosional və sosial səviyyədə saxlamaq üçün edilir. Bunun üçün adətən GnRH aqonistləri adlı dərmanlardan istifadə olunur. Bu dərmanlar inyeksiya və ya implant şəklində tətbiq edilir və hipofiz vəzinin fəaliyyətini müvəqqəti olaraq bloklayaraq cinsi inkişafı dayandırır. Müalicə uşağın yaşı həmyaşıdlarının cinsi inkişaf dövrünə çatana qədər davam etdirilir.
Gecikmiş Cinsi İnkişaf Üçün: Əgər gecikmənin səbəbi hər hansı bir xəstəlik deyilsə və bu, sadəcə konstitusional bir gecikmədirsə, həkim gözləmə mövqeyi tuta bilər. Lakin psixososial problemlərin qarşısını almaq və sümük sağlamlığını dəstəkləmək üçün bəzən aşağı dozada estrogen terapiyası başlana bilər. Bu, cinsi inkişafın təbii şəkildə başlamasına təkan verir.
Həyat tərzi dəyişiklikləri
Normal və ya anormal cinsi inkişaf dövründə sağlam həyat tərzi çox vacibdir. Balanslı qidalanma, kalsium və D vitamini ilə zəngin qidaların qəbulu, nizamlı fiziki aktivlik və adekvat yuxu rejimi həm fiziki, həm də hormonal sağlamlığı dəstəkləyir. Yeniyetmə ilə açıq ünsiyyət qurmaq, onun suallarını cavablandırmaq və emosional dəstək göstərmək, bu dövrü daha asan keçirməsinə kömək edir.
Ağırlaşmalar və profilaktika
Cinsi inkişafın normal vaxtından kənarda baş verməsi bəzi fiziki və psixoloji ağırlaşmalara səbəb ola bilər.
Erkən Cinsi İnkişafın Ağırlaşmaları:
Qısa Boyluluq: Erkən inkişaf edən uşaqların sümükləri tez yetkinləşir və böyümə zonaları vaxtından əvvəl bağlanır. Nəticədə, onlar əvvəlcə həmyaşıdlarından hündür olsalar da, yetkinlikdə boyları qısa qala bilər.
Psixososial Problemlər: Bədəni həmyaşıdlarından fərqli olan uşaq utancaqlıq, narahatlıq və hətta depressiya yaşaya bilər. Onlar özlərini təcrid olunmuş hiss edə bilərlər.
Gecikmiş Cinsi İnkişafın Ağırlaşmaları:
Psixoloji Stress: Həmyaşıdları inkişaf edərkən özünün geri qaldığını görmək yeniyetmədə özünə inamsızlıq, bədən imici ilə bağlı problemlər və sosial təcridə səbəb ola bilər.
Sümük Sağlamlığı: Cinsi hormonlar sümük sıxlığının artmasında mühüm rol oynayır. Gecikmiş inkişaf gələcəkdə osteoporoz riskini artıra bilər.
Profilaktika daha çox sağlam həyat tərzini təşviq etməklə bağlıdır. Sağlam çəkini qorumaq, balanslı qidalanmaq və müntəzəm idmanla məşğul olmaq hormonal sistemin normal fəaliyyətinə kömək edir.
Tez-tez verilən suallar (FAQ)
1. Qızımın cinsi inkişafının çox tez başladığını necə anlaya bilərəm?
Əgər 8 yaşından əvvəl qızınızda süd vəzi böyüməsi və ya qasıq tüklənməsi kimi əlamətlər müşahidə edirsinizsə, bu erkən cinsi inkişafın göstəricisi ola bilər. Belə bir halda, vaxt itirmədən pediatr və ya uşaq endokrinoloquna müraciət etmək məsləhətdir.
2. Qızlarda ilk aybaşı adətən neçə yaşında başlayır?
İlk aybaşı (menarxe) adətən süd vəzilərinin inkişaf etməyə başlamasından təxminən 2-3 il sonra, yəni ortalama 12.5 yaşında baş verir. Lakin 10-15 yaş arası dövr tamamilə normal qəbul edilir.
3. Cinsi inkişafın gecikməsi nədir və nə zaman həkimə getmək lazımdır?
Əgər qızınızın 13 yaşı tamam olub, lakin hələ də heç bir cinsi inkişaf əlaməti (xüsusilə süd vəzi böyüməsi) yoxdursa və ya 15 yaşına çatmasına baxmayaraq aybaşı başlamayıbsa, bu, gecikmiş cinsi inkişaf hesab olunur. Bu vəziyyətdə səbəbini araşdırmaq üçün mütləq həkimə müraciət edilməlidir.
4. Qidalanma və çəki cinsi inkişafın başlama yaşına həqiqətən təsir edirmi?
Bəli, çox ciddi təsir edir. Artıq çəki və piylənmə bədəndəki leptin hormonunun səviyyəsini artıraraq cinsi inkişafın daha tez başlamasına səbəb ola bilər. Əksinə, qida çatışmazlığı və ya həddindən artıq arıqlıq isə prosesi ləngidə bilər. Sağlam və balanslı qidalanma normal inkişaf üçün şərtdir.
5. Cinsi inkişaf dövründə qızıma necə psixoloji dəstək göstərə bilərəm?
Bu dövrdə ən vacib şey açıq və dürüst ünsiyyətdir. Onun bədənində baş verən dəyişikliklərin təbii və normal olduğunu izah edin. Suallarını səbirlə cavablandırın. Şəxsi gigiyena (dezodorant istifadəsi, aybaşı gigiyenası) haqqında məlumat verin. Onun özünəinamını artırmaq üçün dəstək olun və unutmayın ki, bu dövr həm də emosional dalğalanmalarla müşayiət oluna bilər.
Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.