Oğlanlarda cinsi inkişaf: Valideynlər nəyi bilməli?

Uşaqlıqdan yeniyetməliyə keçid həm uşaqlar, həm də valideynlər üçün həyəcanlı, lakin bir o qədər də çaşdırıcı bir dövr ola bilər. Bu dövrün ən əhəmiyyətli mərhələlərindən biri cinsi yetişkənlikdir.

Oğlanlarda cinsi inkişaf dedikdə, bədənin uşaq orqanizmindən reproduktiv funksiyanı yerinə yetirə bilən yetkin orqanizmə çevrilməsini təmin edən bir sıra fiziki və hormonal dəyişikliklər nəzərdə tutulur.

Bu proses hər uşaqda fərqli vaxtda və fərqli sürətlə baş verə bilər ki, bu da valideynlərdə çoxsaylı suallar yaradır.

Bu məqalədə oğlanlarda cinsi inkişaf mərhələlərini, bu prosesə təsir edən amilləri, normal və narahatlıq doğuran halları ətraflı şəkildə izah edəcəyik. Məqsədimiz valideynləri məlumatlandıraraq bu həssas dövrü daha inamlı və sakit şəkildə keçirmələrinə dəstək olmaqdır.

Səbəblər və risk faktorları

Oğlanlarda cinsi inkişafın başlanması mürəkkəb bir bioloji prosesdir və beyində yerləşən hipotalamus adlı bir vəzi tərəfindən idarə olunur. Bu prosesin səbəbləri tamamilə təbiidir və orqanizmin normal böyümə proqramının bir hissəsidir.

Hormonal tətikləyicilər:

1. Qonadotropin-relizinq hormonu (GnRH): Beyindəki hipotalamus, cinsi inkişaf üçün “start” siqnalı olan GnRH adlı hormonu ifraz etməyə başlayır. Bu hormonun nə üçün məhz müəyyən bir yaşda aktivləşdiyi hələ də tam aydın deyil, lakin genetik və qidalanma faktorlarının rol oynadığı düşünülür.
   
2. Lüteinləşdirici hormon (LH) və Follikulstimullaşdırıcı hormon (FSH): GnRH, hipofiz vəzini stimullaşdıraraq LH və FSH adlı iki mühüm hormonun ifrazına səbəb olur. Bu hormonlar qan dövranı vasitəsilə xayalıqlara (testislərə) çatır.
   
3. Testosteron: LH və FSH xayalıqlara təsir edərək kişi cinsi hormonu olan testosteronun istehsalını artırır. Məhz testosteron səsin qalınlaşması, tüklənmə, əzələ kütləsinin artması və digər cinsi əlamətlərin yaranmasından birbaşa məsuldur. FSH isə sperm istehsalını (spermatogenez) stimullaşdırır.

İnkişafın vaxtına təsir edən faktorlar:

Cinsi inkişafın başlama yaşı genetik olaraq proqramlaşdırılsa da, bəzi amillər bu prosesi sürətləndirə və ya ləngidə bilər:

• Genetika: Adətən, oğlanlar atalarının və ya digər kişi qohumlarının cinsi inkişafa başladığı yaşlarda bu dövrə qədəm qoyurlar. Ailədə gec və ya erkən yetişkənlik halları varsa, bu, uşağınıza da təsir edə bilər.
  
• Qidalanma və Bədən Çəkisi: Sağlam və balanslı qidalanma normal inkişaf üçün vacibdir. Artıq çəki və piylənmə, bədəndəki hormon balansına təsir edərək cinsi inkişafın bir qədər daha erkən başlamasına səbəb ola bilər. Digər tərəfdən, qida çatışmazlığı və ya həddindən artıq arıq olmaq prosesi ləngidə bilər.
  
• Ümumi Sağlamlıq Vəziyyəti: Xroniki xəstəliklər (məsələn, diabet, böyrək xəstəlikləri) və ya ciddi fiziki stress bədənin enerji resurslarını böyümə və inkişafdan yayındıra bilər və bu da cinsi yetişkənliyin gecikməsinə səbəb ola bilər.
  
• Ətraf Mühit Faktorları: Bəzi araşdırmalar ətraf mühitdəki kimyəvi maddələrin hormon sisteminə təsir edərək cinsi inkişafın vaxtını dəyişə biləcəyini göstərir, lakin bu sahədə daha çox tədqiqata ehtiyac var.

Oğlanlarda cinsi inkişaf əlamətləri

Oğlanlarda cinsi inkişaf adətən 9-14 yaş arasında başlayır və bir neçə il davam edir. Dəyişikliklər qəfil deyil, mərhələli şəkildə baş verir.

Valideynlərin müşahidə edə biləcəyi əsas fiziki və emosional əlamətlər bunlardır:

Fiziki Dəyişikliklər:

• Xayalıqların Böyüməsi (Testislərin Həcminin Artması): Bu, adətən cinsi inkişafın ilk aşkar əlamətidir. Xayalıqların yerləşdiyi xaya kisəsi (skrotum) də böyüyür, dərisi bir qədər qızarır və nazikləşir.
  
• Qasıq Tüklənməsi (Pubarxe): Əvvəlcə cinsiyyət orqanının əsasında tək-tük, nazik və açıq rəngli tüklər yaranır. Zamanla bu tüklər daha cod, tünd və qıvrım olur, qasıq nahiyəsinə yayılır.
  
• Boy Atma (Böyümə Sürətlənməsi): Cinsi inkişafın ortalarına doğru oğlanlar qəfil və sürətli boy artımı yaşayırlar. Bu dövrdə ildə 7-12 sm boy artımı normal hesab olunur. Bu, adətən, paltarlarının qısa müddətdə əyinlərinə kiçik olması ilə özünü göstərir.
  
• Cinsiyyət Orqanının (Penis) Böyüməsi: Xayalıqların böyüməsindən təxminən bir il sonra penis də uzunluğa və eninə böyüməyə başlayır.
  
• Səsin Dəyişməsi və Qalınlaşması: Testosteron hormonunun təsiri ilə qırtlaq və səs telləri böyüyür. Bu səbəbdən səs əvvəlcə “qırılır” (gah nazik, gah da qalın çıxır), sonra isə tədricən qalınlaşaraq yetkin kişi səsinə çevrilir.
  
• Bədəndə Tüklənmə: Qasıq tüklərindən sonra qoltuqaltı, ayaqlar, qollar və sinə nahiyəsində tüklər əmələ gəlməyə başlayır. Üzdə isə əvvəlcə bığ, daha sonra saqqal çıxır.
  
• Gecə Boşalmaları (Pollusiya): Oğlanlar yuxuda olarkən qeyri-ixtiyari sperma ifraz edə bilərlər. Bu, cinsi sistemin yetkinləşdiyinin tamamilə normal bir göstəricisidir və oğlana bunun təbii bir proses olduğu izah edilməlidir.
  
• Dəri Dəyişiklikləri: Dəri daha yağlı olur, məsamələr genişlənir. Bu, sızanaq (akne) yaranmasına səbəb ola bilər. Tərləmə də artır və tər ifrazı daha kəskin qoxulu olur.
  
• Əzələ İnkişafı: Bədənin quruluşu dəyişir, çiyinlər genişlənir və əzələ kütləsi artır.

Emosional və psixoloji dəyişikliklər:

• Əhval-ruhiyyənin Dəyişkənliyi: Hormonal dalğalanmalar səbəbilə yeniyetmə oğlanlar daha əsəbi, həssas və ya qaraqabaq ola bilərlər.
  
• Müstəqilliyə Can Atma: Valideynlərdən uzaqlaşma, dostları ilə daha çox vaxt keçirmə istəyi artır.
  
• Öz Bədəninə Qarşı Maraq və Narahatlıq: Bədənindəki dəyişikliklərə qarşı həssas olurlar, özlərini başqaları ilə müqayisə edə bilərlər.
  
• Cinsi Maraqların Oyanması: Cinsi düşüncələr və hisslər yaranmağa başlayır.

Bu dəyişikliklərin hər birinin baş vermə ardıcıllığı və sürəti fərdi ola bilər. Əsas olan prosesin ümumi gedişatıdır.

Diaqnoz

Əksər hallarda oğlanlarda cinsi inkişaf heç bir tibbi müdaxilə tələb etmədən normal şəkildə irəliləyir. Ancaq valideynlərin narahatlığı varsa və ya inkişafın çox erkən (9 yaşından əvvəl) və ya çox gec (14 yaşından sonra) başladığını düşünürlərsə, bir pediatr və ya uşaq endokrinoloquna müraciət etmək vacibdir.

Həkim diaqnoz üçün aşağıdakı addımları ata bilər:

1. Anamnez Toplanması: Həkim uşağın və ailənin tibbi tarixçəsini, valideynlərin cinsi inkişaf yaşını, uşağın qidalanma və ümumi sağlamlıq vəziyyətini soruşacaq.
   
2. Fiziki Müayinə: Həkim uşağın boyunu, çəkisini ölçəcək, cinsi inkişafın dərəcəsini qiymətləndirmək üçün Tanner şkalasından istifadə edəcək. Bu müayinə zamanı xayalıqların ölçüsü (orxidometr adlı xüsusi bir alətlə) və qasıq tüklənməsinin dərəcəsi yoxlanılır.
   
3. Sümük Yaşının Təyini: Əgər inkişafda ləngimə və ya tezləşmədən şübhələnirsinizsə, həkim sol əl və biləyin rentgen müayinəsini təyin edə bilər. Bu müayinə uşağın sümüklərinin yetkinlik dərəcəsini (sümük yaşı) göstərir. Sümük yaşının xronoloji yaşdan fərqli olması inkişaf pozğunluğuna işarə edə bilər.
   
4. Qan Analizləri: Hormon səviyyələrini yoxlamaq üçün qan analizləri təyin edilə bilər. LH, FSH və testosteron səviyyələrinin ölçülməsi cinsi inkişafın başlayıb-başlamadığını və ya hər hansı bir problemin olub-olmadığını göstərə bilər. Bəzi hallarda, hormonların səviyyəsini dəqiq ölçmək üçün stimulyasiya testləri (məsələn, GnRH stimulyasiya testi) aparıla bilər.

Bu müayinələr nəticəsində həkim inkişafın normal variantda getdiyini və ya müalicə tələb edən erkən (vaxtından əvvəl) və ya gecikmiş cinsi inkişaf halının olduğunu müəyyən edəcək.

Müalicə ehtiyacı nə zaman ola bilər?

Normal cinsi inkişaf tibbi müalicə tələb etmir. Bu dövrdə əsas diqqət yeniyetməyə psixoloji dəstək göstərmək və sağlam həyat tərzini təmin etməkdir. Ancaq erkən və ya gecikmiş cinsi inkişaf hallarında müdaxilə lazım ola bilər.

Dərmanlar

• Erkən Cinsi İnkişaf (Precocious Puberty): Əgər cinsi inkişaf 9 yaşından əvvəl başlayırsa, buna erkən cinsi inkişaf deyilir. Səbəbindən asılı olaraq, həkim inkişafı müvəqqəti olaraq dayandırmaq üçün dərmanlar təyin edə bilər. Ən çox istifadə olunan dərmanlar GnRH analoqlarıdır. Bu dərmanlar hipofiz vəzinin fəaliyyətini bloklayaraq cinsi hormonların istehsalını dayandırır. Bu, uşağın həmyaşıdları ilə eyni vaxtda cinsi inkişafa çatmasına və son boyunun qısa qalmasının qarşısını almağa kömək edir. Müalicə adətən 11-12 yaşa qədər davam etdirilir.
  
• Gecikmiş Cinsi İnkişaf (Delayed Puberty): Əgər 14 yaşına qədər cinsi inkişaf əlamətləri başlamırsa, bu, gecikmiş cinsi inkişaf hesab olunur. Bəzi hallarda bu, sadəcə konstitusional bir gecikmədir və heç bir müalicə tələb etmir. Ancaq bəzi oğlanlarda psixososial problemlərin qarşısını almaq və sümük sağlamlığını dəstəkləmək üçün qısa müddətli testosteron terapiyası tətbiq edilə bilər. Bu müalicə adətən 3-6 aylıq kurslar şəklində, aşağı dozalarda testosteron inyeksiyaları və ya gelləri ilə aparılır və orqanizmin öz inkişaf prosesini “tətikləməyə” kömək edir.

Həyat tərzi dəyişiklikləri

Cinsi inkişaf dövründə oğlunuza dəstək olmaq üçün aşağıdakıları edə bilərsiniz:

• Açıq Ünsiyyət: Oğlunuzla bədənində baş verən dəyişikliklər haqqında açıq və dürüst danışın. Bunun normal və təbii bir proses olduğunu izah edin. Onun suallarını cavablandırmağa hazır olun.
  
• Sağlam Qidalanma: Kalsium, D vitamini və zülalla zəngin balanslı bir pəhriz sümük və əzələ inkişafı üçün çox vacibdir. Fast-food və şəkərli içkilərin istehlakını məhdudlaşdırın.
  
• Fiziki Fəaliyyət: Mütəmadi idman həm fiziki sağlamlığı dəstəkləyir, həm də əhval-ruhiyyəni yaxşılaşdırır və stresi azaldır.
  
• Kifayət qədər Yuxu: Böyümə hormonu əsasən yuxu zamanı ifraz olunur. Yeniyetmələrin gecədə 8-10 saat yuxuya ehtiyacı var.
  
• Gigiyena Vərdişləri: Artan tərləmə və yağlı dəri ilə əlaqədar olaraq şəxsi gigiyenanın əhəmiyyətini izah edin. Dezodorant istifadəsi və mütəmadi çimmək vacibdir.

Prosedurlar

Normal cinsi inkişaf və ya onun erkən/gec formaları adətən cərrahi prosedur tələb etmir. Prosedurlar yalnız cinsi inkişaf pozğunluğuna səbəb olan nadir hallarda, məsələn, beyin və ya xayalıqlarda hormon ifraz edən bir şiş aşkarlandıqda lazım ola bilər.

Fəsadlar və ya qarşısının alınması

Normal cinsi inkişafın özü bir xəstəlik deyil və fəsadlara səbəb olmur. Ancaq vaxtından əvvəl və ya gec baş verməsi bəzi psixoloji və fiziki çətinliklərə yol aça bilər.

• Erkən Cinsi İnkişafın Fəsadları:
  
  • Qısa Boyluluq: Cinsi hormonlar sümük böyümə zonalarının vaxtından əvvəl bağlanmasına səbəb olur. Nəticədə, uşaq əvvəlcə həmyaşıdlarından hündür olsa da, böyüməsi tez dayandığı üçün yekunda boyu qısa qala bilər.
    
  • Psixososial Problemlər: Həmyaşıdlarından fərqli görünmək uşaqda utancaqlıq, narahatlıq və təzyiq hissi yarada bilər. O, həmyaşıdları tərəfindən lağa qoyula bilər.
    
• Gecikmiş Cinsi İnkişafın Fəsadları:
  
  • Psixoloji Təsir: Həmyaşıdları artıq inkişaf edərkən özünün uşaq kimi qalması yeniyetmədə özünəinamın azalmasına, depressiyaya və sosial təcridə səbəb ola bilər.
    
  • Sümük Sıxlığının Azalması: Cinsi hormonlar sümük sağlamlığı üçün vacibdir. Gecikmiş inkişaf gələcəkdə osteoporoz riskini artıra bilər.

Qarşısının alınması dedikdə, prosesin özünün deyil, bu fəsadların qarşısını almaq nəzərdə tutulur. Bunun üçün ən yaxşı yol sağlam həyat tərzini təşviq etmək və uşağın inkişafını diqqətlə izləməkdir.

Oğlanlarda cinsi inikişaf ilə bağlı tez-tez verilən suallar

1. Oğlumda cinsi inkişafın çox tez başladığını necə anlaya bilərəm?

Əgər 9 yaşından əvvəl oğlunuzun xayalıqlarında böyümə, qasıq nahiyəsində tüklənmə və ya qoltuqaltı tərləmə və qoxu kimi əlamətlər müşahidə edirsinizsə, bu, erkən cinsi inkişafa işarə ola bilər. Belə bir halda, səbəbini aydınlaşdırmaq və lazım gələrsə müalicəyə başlamaq üçün bir uşaq endokrinoloquna müraciət etmək vacibdir.

2. Oğlanlarda cinsi inkişafın gecikməsi nə deməkdir və nə zaman narahat olmalıyam?

Əgər oğlunuzun 14 yaşı tamam olubsa, lakin hələ də xayalıqlarında böyümə və ya digər cinsi inkişaf əlamətləri başlamayıbsa, bu, gecikmiş cinsi inkişaf sayılır. Əksər hallarda bu, sadəcə ailədən gələn bir xüsusiyyətdir və narahatlığa səbəb yoxdur. Ancaq altta yatan bir tibbi səbəbin olmadığını yəqin etmək üçün həkim müayinəsi məsləhətdir.

3. Yeniyetmə oğlumun səs dəyişikliyi zamanı səsinin qırılması normaldırmı?

Bəli, tamamilə normaldır. Cinsi inkişaf zamanı qırtlaq və səs telləri sürətlə böyüyür. Beyin bu yeni ölçüyə uyğunlaşana qədər səsə nəzarət etmək çətinləşir. Bu səbəbdən səsin gah nazik, gah da qalın çıxması (“qırılması”) adi bir haldır və bir neçə aydan sonra keçib gedir.

4. Oğlanlarda cinsi inkişaf zamanı boy artımı nə qədər olur və nə zaman dayanır?

Boy artımının ən sürətli dövrü (“böyümə sıçrayışı”) adətən cinsi inkişafın ortalarında baş verir və bu dövrdə oğlanlar ildə 7-12 sm uzana bilərlər. Ümumilikdə, cinsi inkişaf dövründə oğlanlar təxminən 25-30 sm boy atırlar. Boy artımı adətən 16-18 yaşlarında, sümük böyümə zonaları bağlandıqda dayanır.

5. Yeniyetmə oğlumun emosional dəyişiklikləri ilə necə davranmalıyam?

Bu dövr onlar üçün də çətindir. Səbirli və anlayışlı olun. Onun şəxsi məkanına hörmət edin, lakin ünsiyyət qapısını həmişə açıq saxlayın. Onu dinləyin, hisslərini qınamayın və müstəqillik cəhdlərini dəstəkləyin. Unutmayın ki, əhval-ruhiyyə dəyişkənliyi hormonal dəyişikliklərin bir nəticəsidir və müvəqqətidir.

Həkimə nə zaman müraciət etməli?

• 9 yaşdan əvvəl əlamətlər başlayırsa ( xaya həcmi böyüyübsə, tüklənmə, tər qoxusu varsa)
• 14 yaşı tamamdır və heç bir sadalanan əlamətlər yoxdursa.

Oğlanlarda cinsi inkişaf uşaqlıqdan yetkinliyə keçidin mühüm və təbii bir hissəsidir. Bu proses hər oğlanda fərdi bir cədvəl üzrə irəliləyir. Valideyn olaraq sizin vəzifəniz bu dövrdə övladınıza məlumatlı və emosional dəstək olmaqdır.

Prosesin normal əlamətlərini bilmək, sağlam həyat tərzini təşviq etmək və açıq ünsiyyət qurmaq bu keçid dövrünü həm sizin, həm də övladınız üçün daha rahat edəcək.

Səhifənin məzmunu yalnız məlumat məqsədi daşıyır. Diaqnoz və müalicə üçün mütləq həkiminizlə məsləhətləşin.